Blog. Dick Schoof en het gevaar van technocratie

Een gebrek aan visie. Het werd de huidige demissionaire premier – Mark Rutte – in het verleden vaak verweten. Hij zei ooit dat visie is als een olifant die het zicht belemmert, een uitspraak waarvan hij later verklaarde spijt te hebben.

In noodsituaties was Rutte op zijn best. Hij kon zich ontpoppen tot crisismanager, boven de partijen gaan staan, daadkrachtig handelend. Bijvoorbeeld in de eerste fase van de coronacrisis, of bij de ramp met MH17. Situaties als deze vragen niet om visie; wel om pragmatisme.

Het gebrek aan visie maakte Rutte tot een verpersoonlijking van de Nederlandse consensuspolitiek. Hij regeerde met centrumlinks en -rechts, zelfs even kort met parlementaire steun van de PVV en zocht ook in de Eerste Kamer – noodgedwongen maar vaak succesvol – naar steun voor het beleid van zijn kabinetten.

Maar na meer dan een decennium leek de aantrekkingskracht van deze stijl van politiek voeren uitgewerkt. De kiezer snakte naar iets anders, zo luidde de analyse in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van november vorig jaar. Weg met de waterige compromissen, verklaarde Yeşilgöz. Omtzigt werd groot met de belofte van een nieuw sociaal contract tussen burgers en overheid.

Zo bezien is het des te opmerkelijker dat de nieuwe coalitie uiteindelijk uitkomt bij Dick Schoof als de beoogde nieuwe premier. Schoof was tot voor kort de hoogste ambtenaar op het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Bij zijn persconferentie dinsdagavond zei hij dat zijn plannen voor Nederland zijn “wat de fractievoorzitters hebben afgesproken”. 

Daarmee lijkt Schoof vooralsnog een benadering te kiezen die hem in zijn tijd als ambtenaar gewoon was: politici maken keuzes, hij voert ze uit. Maar in het torentje zal Schoof ook keuzes moeten maken. Al was het maar omdat het ‘hoofdlijnenakkoord’ op veel punten inderdaad alleen maar hoofdlijnen beschrijft, en over andere grote dossiers (pensioenen) helemaal niets vermeld staat. Bij het uitleggen van deze keuzes en beslissingen aan kiezers helpt het om te verwijzen naar overtuigingen en waarden, naar een kijk op de wereld, naar visie.

Politiek is in essentie conflict, een strijd tussen botsende wereldbeelden. Het aantreden van een kabinet met een duidelijke ideologische (rechtse) signatuur biedt, na jaren van regeringen die vanuit het politieke centrum werden gevormd, een uitgelezen kans om het conflict weer centraal te stellen. Dat heeft niet alleen maar voordelen voor de regerende partijen, maar ook voor de oppositie, dat een helder verhaal tegenover het kabinet kan presenteren. Kiezers zijn hoe dan ook gebaat bij duidelijke verhoudingen tussen regering en oppositie, het stelt in staat om beleid toe te schrijven aan partijen en die partijen daar, bij volgende verkiezingen, verantwoordelijk voor te houden. Dat mechanisme van democratische verantwoording is diffuser als het beleid voortkomt uit compromissen gesloten door middenpartijen die opereren vanuit verschillende ideologische achtergronden.

Een technocratische benadering, zoals Schoof die zeer waarschijnlijk voorstaat, loopt datzelfde risico. De ideologische keuzes die ten grondslag liggen aan beleid verdwijnen naar de achtergrond als de focus vooral komt te liggen op het kiezen van de meest efficiënte oplossing.

De opstelling van de oppositie draagt daaraan bij. Tot op heden spitst de kritiek op de formatiepogingen van PVV, VVD, NSC en BBB zich vooral toe op wat ‘niet kan’ in de plannen. Het ‘debat’ over het voorgenomen migratiebeleid laat dat goed zien. De strijd wordt daardoor niet aangegaan op de fundamentele vraag hoe er naar migratie wordt gekeken door partijen, maar op de vraag welke maatregelen al dan niet haalbaar zijn. Een dergelijke invulling van de discussie leert kiezers niet over de verschillende ideeën die er zijn over migratie. Zo dreigt in de Nederlandse politiek het ideologische conflict nog verder uit het zicht te raken. En dat terwijl het allemaal anders zou gaan worden na de jaren met Rutte als gezichtsbepalend politicus.