Dilemma-experimenten tonen: kiezers denken soms niet veel verder (VK IV)

Op 6 juni 2024 kunnen Nederlanders voor de tiende keer stemmen voor het Europees Parlement. In de aanloop naar deze verkiezingen deed Ipsos I&O – in opdracht van de Volkskrant – onderzoek naar vier grote thema’s: Europese integratie & uitbreiding, defensie, immigratie & asiel en landbouw, klimaat, voedsel & natuur. Eerder op 25 en 30 mei publiceerde de Volkskrant de eerste verhalen, over defensie en landbouw. Vandaag – 4 juni – volgt het laatste verhaal, over immigratie.

Hieronder leest u de belangrijkste overkoepelende inzichten uit het onderzoek: wat vinden kiezers de belangrijkste vraagstukken voor Europa? Op welke thema’s zijn kiezers het relatief eens met elkaar, en waar juist niet? En wat kunnen we leren van het survey-experiment uit dit onderzoek, waarbij kiezers verschillende dilemma’s voorgeschoteld kregen?  

Grote, Europees aan te pakken vraagstukken: immigratie, oorlogen en klimaatverandering

Op de vraag ‘Wat zijn volgens u de grote vraagstukken van deze tijd?’ antwoorden kiezers in de eerste plaats: woningmarkt, immigratie en internationale onveiligheid. Deze drie kwesties worden nu significant vaker genoemd dan 5 jaar geleden. Op een vierde plek komt klimaatverandering, maar dit wordt nu duidelijk minder vaak als een majeur probleem gezien dan in 2019. Ook digitale onveiligheid (voor het eerst opgenomen) en groeiende tegenstellingen in de samenleving worden belangrijk gevonden. De top zes wordt bezet door sociaal-culturele kwesties. Sociaaleconomische vraagstukken (inkomensongelijkheid/armoede, arbeidsmarkt/werkgelegenheid worden dit jaar duidelijk minder belangrijk gevonden dan in 2019. Het gevaar van de bedreigde democratie en rechtsstaat wordt nu juist sterker gevoeld.

Een rol voor de EU om deze problemen te bestrijden ziet men vooral bij immigratie, internationale onveiligheid, klimaatverandering en digitale onveiligheid.

In vergelijking met de andere kwesties uit dit onderzoek – defensie, natuur, voedsel – is immigratie wederom (net als in november 2023 bij de TK-verkiezingen) het belangrijkste punt voor kiezers. Twee derde (68%) wil dat de EU meer doet om immigratie te beperken. Slechts zes procent wil minder inzet (de rest vindt het huidige beleid goed, of weet het niet).

Immigratie: kiezers vooral tegen ‘veiligelanders’ en gezinsmigranten

Immigratie wordt gezien als hét grootste vraagstuk waar (ook) de Europese Unie een belangrijke rol dient te spelen. Vooral de komst van asielzoekers uit veilige landen is Nederlanders een doorn in het oog, gevolgd door gezinsmigranten. Tegen de komst van ‘echte vluchtelingen’, kennis- en arbeidsmigranten bestaat minder weerstand. Er is weliswaar verdeeldheid over dit onderwerp tussen de verschillende kiezersgroepen, maar per saldo willen zowel rechtse als linkse kiezers dat de immigratie beperkt wordt.

Defensie versterken, maar Europa niet uitbreiden

Een ruime meerderheid van de Nederlanders wil dat Europese Unie zich inzet om de Europese defensie te versterken. Zorgen om oorlogen en geopolitieke verhoudingen maken dat Europese militaire samenwerking op breed draagvlak kan rekenen. Op andere punten is men niet voor meer Europese machtsvorming. Voor het toetreden van kandidaat-lidstaten is weinig steun.

Landbouw en natuur: veel verdeeldheid, toch niet dé splijtzwam bij EP-verkiezingen

Een paar jaar geleden waren landbouw, stikstof en natuur nog dé onderwerpen waar de Nederlandse politiek om draaide. In Europa is landbouw nog steeds een van de grote strijdpunten én kostenposten. Maar kiezers laten het maar matig meewegen in hun partijkeuze bij de Europese verkiezingen. En dat terwijl de meningen over landbouw, stikstof en natuur nog steeds flink uiteen lopen.

Vooral polarisatie o.g.v. natuur en immigratie; relatieve consensus op defensie

Er is opvallend weinig polarisatie op het gebied van defensie. D66-kiezers willen het vaakst (92%) dat de EU meer doet om de Europese defensie te versterken. PVV-kiezers willen dit het minst, maar toch staat nog 57 procent hier achter. Een verschil van ‘slechts’ 35 procentpunten.

Bij ‘immigratie verminderen’ is dat verschil 56 procentpunten (BBB-kiezers: 92%, GL-PvdA-kiezers 36%). En bij ‘natuur beschermen’ is het gat nog groter: 89 procent van de GL-PvdA-kiezers wil dit, slechts 23 procent van de PVV-kiezers pleit daarvoor, een verschil van 66 procentpunt.

Dilemma-experimenten laten zien: kiezers denken soms niet veel verder

In dit onderzoek probeerden we middels split-run-experimenten te achterhalen of kiezers al dan niet van mening veranderen als ze stellingen in verschillende varianten voorgelegd krijgen. In het rapport steeds dilemma’s genoemd. Onderstaande stellingen werden steeds aan verschillende deelsteekproeven, allen representatief voor de bevolking, voorgelegd. Onderstaande figuur laat de verschillen zien, in blauw steeds de basisstelling, in rood dezelfde stelling met de toevoeging (basisstelling + ‘ook als dit betekent dat…’).

De experimenten laten zien dat soms de meningen weinig veranderen (kiezers vinden bijvoorbeeld dat de sancties tegen Rusland opgevoerd moeten worden, ook als dat schade doet aan de economie). Soms zien we juist grote veranderingen. Enkele opvallende uitkomsten:

• Kiezers zouden graag zien dat Rusland en Oekraïne vredesbesprekingen aangingen (77%), maar niet als Oekraïne dan het nu verloren land permanent kwijtraakt (dan staat nog maar 39% hier achter).
• Kiezers willen dat de EU minder afhankelijk wordt van andere landen bij de productie van voedsel (77%), maar als dat betekent dat voedsel duurder wordt of sommige producten niet meer te krijgen zijn daalt dit draagvlak naar 58 procent. Het draagvlak verandert nog meer, als niet de consument maar de natuur of economie er schade van ondervinden (dan staat nog maar 34% erachter).
• Driekwart (74%) wil dat de EU meer investeert in defensie, maar als dit ten koste zou gaan van geld voor andere zaken, zoals migratie, landbouw of klimaat, daalt dit naar de helft (50%).
• Bijna vier op tien (38%) vinden dat we het voor kennismigranten aantrekkelijk moeten houden om naar Nederland te komen, maar als we daaraan toevoegen: ‘door hen belastingvoordelen te bieden’, dan daalt de steun naar 14 procent.

Overigens komt het ook voor dat het gemiddelde gelijk blijft, maar dat er onderliggend wel degelijk van alles gebeurt. Zo vindt een derde (34%) dat we de uitstoot van stikstof het beste kunnen aanpassen met technologische oplossingen. Als we daaraan toevoegen ‘inkrimpen van de veestapel is dan niet nodig’ blijft de steun min of meer hetzelfde (33%).

Maar bij kiezers van GroenLinks-PvdA, die toch al minder vaak voor technologische oplossingen zijn (20%), neemt het draagvlak nog verder af (naar 11%), terwijl dit onder PVV-kiezers met deze toevoeging juist iets toeneemt (van 49% naar 55%).

Lessen voor politiek, journalistiek en opinieonderzoek

De experimenten laten zien dat kiezers soms standvastig zijn (ze vinden bijvoorbeeld dat de sancties tegen Rusland opgevoerd moeten worden, ook als dat schade doet aan de economie). Maar ook zien we grote verschillen ontstaan. Soms is dat logisch, omdat er een ‘ook als’ achter wordt geplakt die niet direct voor de hand ligt. Soms is die consequentie echter wel heel logisch, zoals het gegeven dat meer investeren in defensie betekent dat dit geld dan niet geïnvesteerd wordt in iets anders. Het leert ons de volgende twee dingen:

1. Kiezers denken soms niet veel verder dan de betekenis van een enkelvoudige stelling. We kunnen er niet vanuit gaan dat kiezers zelf altijd de consequenties van iets zien. Het zou goed zijn als niet alleen politici, maar ook journalisten en stemhulpen zich hiervan bewust waren.
2. In opinieonderzoek moeten we ons realiseren dat het voorleggen van een stelling niet altijd de gehele waarheid oplevert. Met het toevoegen van extra kennis moet weliswaar voorzichtig worden omgegaan, maar dit kan soms ook nodig zijn om een genuanceerdere waarheid in beeld te krijgen.

Onderzoeksverantwoording

Dit onderzoek vond plaats van maandag 22 april t/m zondag 28 april 2024. In totaal werkten 2.205 Nederlanders van 18 jaar en ouder meer aan dit onderzoek. De steekproef is volledig getrokken in het I&O Research Panel. Ipsos I&O voerde dit onderzoek uit in opdracht van de Volkskrant.

Een deel van de stellingen en vragen in dit onderzoek zijn aan de helft van de steekproef voorgelegd. Ten dele is dit om het effect van verschillende formuleringen van een stelling te kunnen bekijken. Sommige vragen werden aan de helft van de respondenten voorgelegd omdat de vragenlijst anders te lang zou worden. Ook deze steekproeven zijn representatief voor Nederlanders van 18 jaar en ouder.

Weging en marges

De onderzoeksresultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in november 2023. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard (CBS). Hiermee is de steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken. Bij onderzoek is er sprake van een betrouwbaarheidsinterval en onnauwkeurigheidsmarges. In dit onderzoek gaan we uit van een betrouwbaarheid van 95 procent. Bij een steekproef van n=2.000 en een uitkomst van 50 procent is er sprake van een foutmarge van plus of min 2,2 procent.